en vath d’Aspa e mes luenh pendent era dusau guèrra mondiau
1 Auloron villa Saint-Paul
Un passaire qu’endura un interrogatòri e eras torturas de l’armada nazi. Non dirà pas arren deth son hialat e serà deportat en Alemanha.
2 Sent Cristau
Ostaleria “Résidence du parc”
Que i son mantuns lòcs de rendetz-ve deras cordèras de passatge organizadas pera resisténcia. Eth moment de partir qu’ei arribat, alavetz que s’arretròban a l’establiment termau de Sent Cristau, dens eth bòsc deth Bager o ar’estanguet dera gara d’Arudi, dab un ulhet blanc ara botoèra tà s’arreconéisher. Eth signe que pòt estar tanben ua pocheta de flanèla blanca, era cordeta dera cauçadura dreta des·hèita o de shiular “c’est nous les gars de la marine”.
3 Eth bòsc deth Bager
Joan Batista Capdaspa, proprietari der’estanguet d’Escòt e resistent, que recepciona un aviator anglés paracadut ath bòsc deth Bager, tà li har juntar ua cordèra d’escapada peths Pirenèus.
4 Rota nacionau 134
Henri Barrio, regent a Sarrança, qu’ei requisicionat tà har er’agent de ligason tath servici d’avitalhament de Vichy. Que dispausa d’ua mòto tath carrejament e passa tots eths pòstes de contròle shens chepic. Quan entra en resisténcia, que decideish de profieitar d’aquesta mòto tà har viéner ena vath eths candidats ar’escapada, devath eth nas deths soldats. Que serà denonciat e arrestat ath pont d’Esquit. Arron interrogatòri e torturas, qu’ei miat tara preson de Tolosa en trin. Que s’escaparà pendent eth viatge en sautant deth trin. Blaçat ara cama, que s’esconerà en lo maquis. Arron era liberacion, Henri Barrio qu’organizarà hèra de camps de montanha taths escolans e regents. Comunista e beròi engatjat en eths ideaus der’educacion populara, que serà ar’origina dera creacion deth refugi de l’Averoat, tà rénder era montanha accessibla a tots.
5 Bedós, castèth Fenart
Wilhem Friedman qu’ei judiu, esconut despuish mantuns mes dab era hemna e era hilha ad’Òussa. Qu’ei capturat peths alemands. Pendent er’interrogatòri, de demanda un veire d’aiga e avala eth poson que s’èra procurat. Que causii de morir meilèu que de víver ajuat peth nazisme.
6 Òussa
Eths cans que ruquan ua catava on son estujats bagatges qui caben copa-crostas.
7 Atàs, Bòrda Marquet
Dus joens paisans qu’estujan dus escapats, Jean Walton e Louis Mayor, devath ua pièla de hèn eth temps de deishar passar ua patrolha alemanda.
8 Lées
Era bòrda Pont, ath ras dera bòrda Latoreta, qu’ei incendiada peths alemands, en tornas, tà punir eths paisans de i aver estujat escapats.
9 Deth costat de Sainte-Engrâce
Un aulhèr qu’escon dus òmis dens un clòt cobèrt de brancas.
10 Pas de l’òsca
Pèir Surs e Clement Casuela qu’an l’acostuma de har passar grops de cap ara vath de Roncal en Espanha e de se’n tornar a casa abans eth dia lhevat. Ath tornar d’ua d’aquestas expedicions, eths dus òmis que caden en ua emboscada. Eth Pèir qu’ei hèit presoèr mes eth Clement que s’escapa, blaçat aras camas. Era neu torrada qu’amantola eth sòu. Que’s tròba un endòs e s’i acocola. Que demorarà atau pendent quate dias en eth hred e era sofrença, abans d’estar secorrut e miat tà Auloron. Que i serà amputat d’ua cama, dilhèu deras duas abans de’s morir chic de temps après.
11 Cabana deth calhau
Susprés per un auratge, Manuel Ricoy e eths camaradas sons que s’endòstan dens era cabana deth calhau. Ath còrn deth huec, que beven ua caishòla de lèit auherida peths uelhèrs. Lèu qu’an de partir, la patrolha qu’ei pròche.
12 Platèu de Lhers
Pendent qu’eth passaire Joan Pèir Lalhève ei ath pòrt de la Cuarda, eths alemands qu’arriban a lor. Que hurgan pertot, qu’interrògan era familha e tà fenir que’s hèn seguir Joan Batista eth pair e Leon eth hrair, en díser aras hemnas esvarjadas que si eth Joan Pèir que’s hè presoèr abans era nueit ara Kommandantur de Bedós, que deisharàn partir Joan Batista e Leon. Joan Pèir que decideish de capitular. Solide qu’eth pair e eth hrair ne seràn pas desliurats. Que seràn deportats eths tres a Mathausen, shens tornar.
13 Tunèl deth Sompòrt
Tà s’apressar deth passaire de montanha, tots n’an pas avut a marchar dens los bòscs. Que i avó tanben eths còfres de veitura, camions de carbon, catavas de palha, barricas vueitas. Fin finala, que son eths emplegats deth camin de her qui an pres eth mes de riscas e assegurat sus las linhas pirenencas lo mes de camoflatges. Eth Sompòrt qu’ei beròi susvelhat, mes passatges que’s hèn peth trin dab era complicitat d’Albert le Lay, capdau deras doanas a Canfranc e deths emplegats deth camin de hèr. Sovent, eths escapats que son estujats dens era motora, o dens vagons on estujaders que son estats amainatjats. Desmascat en 1943, Albert le Lay que s’escapa en Africa deth Nòrd. Arron era Liberacion, que’u perpausaràn foncions de hauta volada en tornas deth son merit. Mes que se’n tornarà tà Canfranc. “Si n’i torni pas, que clavaràn era gara ” ce dirà. Que i demorarà dinc a 1959.
14 Valle de aguas tuertas
Un grop de 20 gojats, escapats gessits de Bòrça, pujats, baston ara man, per Belonça dinc ath pòrt d’Arlet, que baishan pera vath d’Aguas Tuertas, de cap a Casa la Mina, braç lhevats cap a la guardia civil qui’us alinha.
15 refugi de Casa la Mina
Eths escapats qu’encontran a dus bandolèrs espanhòus ena vath ath ras deth Rio Aragon. L’un que’us denoncia contre quauquas pesetas a dus carabinèrs qui’us espèran, emboscats darrèr un calhau.
16 Espanha camps d’intèrnament
Tà ua infraccion per aver passat d’un biais clandestin era termièra, era pena qu’ei er’arrecussada, era preson o er’intèrnament dens un deths camps deth regime franquista. Eras autoritats espanhòlas que negocian dab eths Aligats tà desliurar eths presoèrs, en escambià’us contre carbon, potassa, blat e d’autas ressorças qui hèn hrèita ar’Espanha, ath sortir dera guèrra civiu. Un òmi = un sac de blat.
17 De cap taras Americas
Ua deras destinacions màgers de tots eths qui poderàn escapà’s deth regime nazi.
18 De cap ar’Africa deth Nòrd
Batèus que mian eths escapats, militars, civius e refractaris arrefusant eth servici deth tribalh obligatòri. Tots que son volontaris tà juntar eras “forces françaises libres”, armadas de resisténcia, arregropadas en Africa deth Nòrd.
19 Teodoro Troitiño Alvarez dit “Tinò”
Agent de ligason e passaire, dab dus serors e lo hrair Luis, tots gessits d’ua familha aragonesa acampada en Aspa taths tribalhs deth camin de her. Teodoro Troitiño que serà arrestat e deportat tar’Alemanha, e morirà ath camp de Ravensbrück, lo dia deth son 28au aniversari.
20 Catarina Tralha
17 ans, que viu a Bedós. Que hè era passaira e agent de ligason tara Resisténcia, tau com lo pair son Pèir e eth son Oncle gran Loís. Que mestresa de com cau eths camins e hè equipa dab eths hrairs Troitiño e Joan Batista Capdaspa.